Xammal yönümlü iqtisadiyyat ölkələri əsarətə aparan yoldur - Professor yazır
04-02-2025 [14:10]
Saleh MƏMMƏDOV,
Professor, sabiq Maliyyə naziri
***
Mənim tədqiqatlarım insan resursları ilə təbii resurslar arasında tərs mütənasib asılılıq qanunauyğunluğu aşkar etməyə və süni intellect vasitəsilə məlumat bazasının riyazi modellərlə təhlili bun tam isbat etməyə imkan verdi. Təbii resurslardan istifadə gücləndikcə insan resurslarının toplu gücü zəifləyir.
Təbii resurs olmayanda insan təbiətdən aldığı müqavimətə qarşı bilik potensialını məcburən gücləndirməlidir.
Azərbaycanda bu qanunauyğunluq müstəqillik illərində tam şəkildə özünü büruzə verdi və bu meyl günü-gündən gərginləşir. Hətta ölkə ciddi riskli zonaya daxil olmuşdur. Sovet dövründə respublikanın ixracatının 32-55%-ni xammal təşkil edirdisə (risk zonasından aşağı), indi bu rəqəm 90%-dən çoxdur. Bu ixrac xammalı ilə bir problem baş verərsə, ölkə cəmi 10% valyuta qazancının ümidinə qala bilər, idxalın cəmi üçdə birini maliyyələşdirə bilər. Müasir insan gücünün əsas komponentini təşkil edən elm və texnologiya isə acınacaqlı vəziyyətdədir. Sovet dövrünə nisbətən elmi-texnoloji inkiıaf potensialı bir neçə dəfə azalıb, iqtisadiyyata təsir səviyyəsi sıfırlanıb. 1990-cı ildə elmi-texnoloji inkişafın əsasını təşkil edən patentlərin sayı 1500-də yuxarı idi, indi ildə 100-ə çatmır.
Dünya Bankının "Adjusted Net Savings" məlumat bazasına əsasən 2023-ci il üçün ÜDM-də təbii sərvət rentasının payına görə ilk 20 ölkə cədvəli (Məlumatlar ölkələrin ən son mövcud məlumatlarına uyğundur, bəzi ölkələr üzrə 2021-ci il rəqəmləri ola bilər):
Sıra Ölkə Təbii Sərvət rentasının ÜDM-də Payı (%)
1 İraq ~45.3%
2 Ekvatorial Qvineya ~37.9%
3 Küveyt ~37.2%
4 Türkmənistan ~32.4%
5 Liviya ~31.3%
6 Azərbaycan ~29.9%
7 Konqo Respublikası ~29.7%
8 Anqola ~28.9%
9 Qabon ~27.4%
10 Səudiyyə Ərəbistanı ~25.6%
11 Əlcəzair ~21.6%
12 Nigeriya ~18.5%
13 Venezuela ~16.8%
14 Oman ~16.5%
15 Rusiya ~15.8%
16 Qazaxıstan ~14.9%
17 Norveç ~14.2%
18 Qayana ~13.9%
19 Monqolustan ~13.5%
20 Surinam ~12.7%
Əsas Qeydlər:
• Təbii sərvət rentası (kirələri) neft, qaz, kömür, mineral və meşə resurslarını əhatə edir.
• İraq, Ekvatorial Gvineya, Küveyt, Türkmənistan, Azərbaycan kimi neftdən asılı iqtisadiyyatlar siyahının üstündədir.Əksəriyyəti müsəlman ölkələrididir.
• Qayana kimi yeni resurs istehsalçıları dənizdə neft kəşfləri səbəbilə sürətli artım göstərir.
• Kanada, Norveç, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri kimi ölkələrdə təbii resurslar rentası yüksək olsa da, iqtisadiyyatın diversifikasiyası hesabına i optimal balansa nail olmuşdular. Ərəb Əmirliklərində bir neçə on illiklər əvvəl ixracda neftin payı 98%-ə çatırdısa (Azərbaycanda hazırda 90%-dən çoxdur), indi 30%-dən aşağı düşmüşdür, yəni BVF-nun maksimum riskli həddən də aşağıdır.
MİA.AZ
SON XƏBƏRLƏR
Ermənistan silahlıları sərhəddə təxribat törədib - MN açıqlama yaydı
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
Qabil Məmmədov prokurorluğa çağırıldı - VİDEO
Sosial Hüquqlar Mərkəzinin rəhbəri axtarışa verildi
Sumqayıtda liposaksiya əməliyyatı etdirən 34 yaşlı qadın ölüb
Bu gün sizi nə gözləyir? - BÜRCLƏR
Zelenski: "Putin yalan danışır, Kursk bölgəsində hərbçilərimiz mühasirəyə alınmayıb"
Tramp əmr verdi: "Dayanmasanız, cəhənnəm sizin üzərinizə yağacaq!" - Amerika ordusu İranın dəstəklədiyi Yəmənə zərbələr endirir
Putin, Lukaşenko və Emoməli Rəhmon Azərbaycan prezidentinə zəng ediblər - İlham Əliyev Moskvaya gedir
İsrail mətbuatı Trampın xüsusi nümayəndəsinin Moskvadan Bakıya gəlməsindən yazdı - "ABŞ və Rusiya prezidentləri Bakıda görüşə bilər" (TƏHLİL)
"Amerikanın Səsi" və "Azadlıq Radiosu" qapadıldı - Tramp qərar verdi
Fuad Ələsgərov: "Yalan söhbətdir, necə yəni məni işə çıxmıram?" - "Yazılanlar boş-boş söhbətlərdir"
Milli Məclis Avropa Parlamentinə etiraz məktubu göndərib - MƏTN
Bayram günlərində temperatur 15 dərəcə enəcək - Xəbərdarlıq
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
Prezident İlham Əliyev daha bir Fərman imzalayıb
Prezident səfirə orden verdi - Sərəncam
Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın D-8-ə qoşulmasını təsdiqləyib
Prezident bu şəxsləri təltif etdi - TAM SİYAHI
Şəmkirdə iki nəfər zəhərlənib
Avropa çempionatı: yığmamızın heyəti açıqlandı
İcra başçısı 1.5 milyonluq tender keçirir
Tbilisidə biznesmen öldürülüb
PA-nın məsul şəxslərinin qəbul günləri - CƏDVƏL
Bu gün sizi nə gözləyir? - BÜRCLƏR
ÜST-dən həyəcan təbili - Avropada qızılca sürətlə yayılır
"Qalatasaray" rəqibini darmadağın edib
Türkiyə millisinin U-21 heyəti açıqlanıb
İKİ QHT RƏHBƏRİ HƏBS EDİLDİ - Baş Prokurorluqda cinayət işi açılıb
Zelenskidən şok iddia: "Putin bu müharibəni dayandıra bilməz, çünki..." - "Onu yalnız Amerikanın gücü məcbur edə bilər"
ABŞ-da daha bir təyyarə qəzası: ölənlər var
Keçmiş bələdiyyə sədri həbs edildi
HƏMAS daha 4 yəhidinin cəsədini İsrailə təhvil verir: "Artıq qarşı tərəf məlumatlandırılıb"
İlham Əliyev: “Sülh sazişi imzalanmayınca regionda sabitlik olmayacaq” - “Rusiya-Ukrayna müharibəsinin yenidən...” (TƏHLİL)
İstanbulda qanunsuz qumar oyunçularına qarşı əməliyyat: 59 nəfər tutulub, 7 milyardlıq əmlaka "həbs qoyulub"
İngiltərə millisinin heyəti açıqlanıb - SİYAHI
İspaniya millisinin heyəti açıqlanıb
Cenk Tosun Yaponiya yolunda: İcarəyə verildi
"Tikinti adi ilə bütün qəsəbəni iflic edən bu quldurları məsuliyyətə cəlb edin" - Jurnalistdən icra başçısına ağır ittihamlar (Rəsmi reaksiya)