Rövşən AĞAYEV, İQTİSADÇI
Mərkəzi Bankın Uçot dərəcəsini artırması ilə bağlı maraqlı müzakirələr gedir. Əsas yanaşma budur ki, ölkədə az qala 14%-ə çatan inflyasiya səviyyəsi olduğu şəraitdə uçot dərəcəsinin səviyyəsi hətta indikindən daha yüksək olmalıdı – 10 və ya 15%-lik hədd təklif edən mütəxəssislər də var.
Nəzəri baxımdan doğru yanaşmadı: uçot dərəcəsi kreditləri bahalaşdırır, nəticədə kommersiya banklarının Mərkəzi Bankın yüksək uçot dərəcəsi ilə təklif etdiyi resurslara, biznesin və ailətəsərrüfatlarının isə kommersiya banklarının əvvəlkindən daha yüksək faizlə təklif etdiyi kreditlərətələbatını azaldacaq. Kreditlərə (həm də real pula) tələbatın azalması o deməkdir ki, pul təklifi məhdudlaşır. Klassik inflyasiya nəzəriyyəsinə görə, pul təklifinin azalması inflyasiyaya azaldıcı təsir göstərir.
Nəzəri baxımdan tam doğrudur və tarixin müxtəlif dönəmlərində, fərqli dünya iqtisadi böhranlarında praktik olaraq öz sübutunu tapıb.
Düşünürəm ki, Azərbaycanın hazırkı iqtisadi reallığında uçot dərəcəsinin indiki 7%-lik həddininhətta 2 dəfə yükəltməsinin inflyasiyanı cilovlayacağını iddia etmək müzakirə və dartışma tələb edir. Şəxsi gözləntim budur ki, təsir etməyəcək və əsas arqumentlərim bunlardır:
1) Uçot dərəcəsinin yüksəldilməsi inflyasiyaya o zaman azaldıcı təsir göstərir ki, həmin iqtisadiyyatda monetizasiya səviyyəsi ən azından dünya üzrə orta hesab edilən səviyyəyə yaxın olsun. Monetizasiya pul kütləsinin (M2) ÜDM-ə nisbətini ifadə edir. BVF statistikasına görə, dünyada orta göstərici 40-50%, yüksək göstərici 50-100%-dir. Ultra yüksək göstəricilər də var – 100-200%. Hazırda Azərbaycanda iqtisadiyyatın monetizasiyası 15% ətafındadı. Birinci devalvasiyadan əvvəl 28% olub. Ötən il ərzində Mərkəzi Bank monetizasiya səviyyəsini 2 dəfəyədək azaltdı – amma bu prosesdə uçot siyasəti bir alət kimi heç bir rol oynamadı.
Sözün qısası – bizim iqtisadiyyatımız onsuz da pulsuzdu, indi Mərkəzi Bankın sərt uçot siyasətilə bu səviyyəni hansı həddə qədər azaltmağı hədəfləyir? 5-10 faizəmi?
Əgər Azərbaycanda pul kütləsinin 2 dəfə azaldığı (özü də uçot siyasətinin heç bir rol oynamadığı) şəraitdə yüksək inflyasiya baş verirsə, deməli onun səbəbi monetar deyil, qeyri-monetar amillərdir. Uçot siyasəti isə sırf monetar alətdir. Əgər qeyri-monetar amilləri monetar alətlərlə sıradan çıxarmaq mümkün olacaqsa, bu dünya iqtisadiyyat elmi üçün yenilik olacaq.
2) İqtisadiyyatın, xüsuslə real sektorun pula yüksək tələbatı şəraitində uçot siyasəti inflyasiyaya azaldıcı təsir göstərə bilir. İqtisadiyatın pula tələabatını xarakterizə edən ən bariz göstəricilərdən biri pul multiplikatorudur. Pul multiplikatoru – manatla geniş pul kütləsinin (M2) nağd pul kütləsinənisbətini ifadə edir.
İqtisadi mənası odur ki, Mərkəzi Bankın dövriyyəyə buraxdığı hər bir manat hesabına iqtisadiyyat əlavə neçə manat pul yarada bilir. Pul multiplikatorunun səviyyəsinin artımında bank sekoru vasitəçidir, əsas mühərrik real sektordur, biznesin potensialıdır. Bir manatı 5 manat əlavə pula çevirmək üçün biznesin kreditlərə ehtiyacı fasiləsiz və dayanıqlı olmalıdır. Azərbaycanda belə iqtisadiyyat mövcud deyil. Sübut pul multiplikaorunun hazırkı səviyyəsidir. Bizdə bu göstəricinin səviyyəsi 1.25-dir. Amma inişaf etmiş ölkələrdə 5-7 intervalında, Rusiya vəQazaxıstanda 2.5-3.5 intervalındadı.
Qısası, hazırda bizim iqtisadiyyatın problemi pula tələbatın həddən artıq yüksək olması deyil ki, sərt uçot siyasəti ilə onu cilovlayaq, əksinə tələbat o qədər aşağıdır ki, bu tələb stimullaşdırılmasa, Azərbaycanda iqtisadi inikaşaf mümkün olmayacaq, durğunluq davam edəcək.
3) O ölkələrdə uçot siyasəti pula tələb və təklifə, son nəticədə inflyasiyaya təsir edir ki, Mərkəzi Bankın kredit resursları ümumi kreditlərin 35%-dən az olmasın. Araşdırmalar göstərir ki, Beynəlxalq Banka ayrılan vəsaitlər nəzərə alınmazsa, Mərkəzi Bankın mərkəzləşdirilmiş resurslarının ümumi kreditləşmədə payı 10-15%-dən çox deyil…
Aydındır ki, Mərkəzi Bank indiki şəraitdə hansısa addımlar atmalıdır. Sadəcə deyəcəyim bu ki, seçilmiş siyasət aləti qarşıya qoyulan hədəf (inflyasiyanı cilovlamaq) baxımından nəticəyəaparmayacaq…
