ATİF İslam oğlu İSLAMZADƏ

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

e-mail: atif.islamzade@mail.ru

***

Böyük məfkurə və duyğu şairi,eyni zamanda böyük filosof və islam inancı daşıyıcısı M.Füzuli özünün türk, dilinin türk dili olduğunu zaman-zaman bəyan etməsilə diqqət çəkir:

Ey feyzrəsani ərəbi-türki-əcəm!

Qıldın ərəbi əfsəhi-əhli-aləm.

Etdin füsəhayi-əcəmi İsadəm,

Mən türkzəbandan iltifat eyləmə kəm (4, 202).

Bu rübaini kütləvi auditoriya üçün sadə şəkildə şərh edək:

(Ey, ərəbin, türkün, əcəmin bərəkət yetirəni (Allah-Təala). Ərəbi aləmin gözəl, aydın danışan insanı, əcəmi də İsa kimi gözəl, bəlağətli danışan söz sahibi etdin. Mən türk dillidən də iltifatını (lütfünü) əskik etmə).

M.Füzuli nəinki özünü türk adlandırır, eyni zamanda türk dilinin təəssübünü çəkərək öz doğma dili olaraq bu dildə ədəbiyyat yatarmağın vacibliyini də irəli sürür və bu mövqeyi farsdilli ədəbiyyata qarşı qoyur. Halbuki şairin istər ərəb, istər fars, istərsə də türk dilində yazdığı möhtəşəm əsərlər dillər əzbəridir. Eyni zamanda şairin hər üç dildə divanı vardır. Lakin Füzulinin soykökü nə olan tükənməz sevgisi və böyük Vətən anlayışı onu bu dilə biganə qalmağa qoymur. Şair bu barədə bir “qitə”sində yazır:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm, kim,

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.

Ləhceyi-türki qəbuli-nəzmi-tərkib etməyib,

Əksərən əlfazi namərbutu nahəmvar olur.

Məndə tövfiq olsa bu düşvarı asan eylərəm,

Növbahar olğac tikəndən bərgi – gül izhar olur (4, 190).

(Fars dilində yazılan poeziya örnəkləri ona görə çoxdur ki, türk dilində incə şeir yaratmaq çətindir. Çünki daha çox şairlik istedadı tələb edir. Elə bu səbəbdən də əlinə qələm alan bir çoxları türk ləhcəsinin tərkibinin şairə uyğunluğunu qəbul edə bilmədiyindən bu dildə rabitəsiz və dolaşıq sözlər söyləmişlər. Məndə uyğunluq olsa bu çətini asan edib bu dildə gözəl və incə nümunələr yaradaram. Necə ki, yeni bahar gələndə tikanların üstünü gül yarpaqları örtür ).

Füzulinin bu milli mövqeyi onun bir qitəsi ilə sona yetmir. Bütün Şərq və eləcə də dünya ədəbiyyatının mükəmməl abidəsi olan “Leyli və Məcnun”əsəri də məhz bu ardıcıl münasibətin məntiqi nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. Şair özü bu barədə həmin əsərin “kitabın yazılmasının səbəbi” haqqındakı hissəsində məlumat vermişdir:

Leyli-Məcnun əcəmdə çoxdur,

Ətrakdə ol fəsanə yoxdur.

Təqrirə gətir bu dastanı,

Qıl tazə bu əski bustanı (5,13)

Beləliklə Füzuli Leyli və Məcnun əfsanəsinin fars dilində işlənmiş nümunələrinə işarə vurduqdan sonra ona bu əfsanəni türk dilində yazmaq təklifinin verildiyini diqqətə çatdırır. Çünki “ətrak” (türklər)də bu əfsanə doğma dildə işlənməmişdir. Şair bu qəmli dastanı yazmağın çətinliyini də gözə alır, lakin onu yazmaq qərarına gəldiyini, sanki əlinə düşən fürsəti dəyərləndirdiyini elan edir:

Gərçi bilirəm bu bir sitəmdir,

Təklifi bunun qəm üzrə qəmdir.

Əmma necə etmək olur ikrah?

Bir vaqeədir ki, düşdü nagah (5,14).

Füzulinin Azərbaycan dilində yazdığı bu əsəri “türk dilində yazılan əsər” adlandırması dilimizin türk dili olmasından xəbər verməklə bərabər eyni zamanda istər Nizami dövründə, istərsə də ondan sonrakı dövrlərdə gedən türklük mücadiləsinin təsadüfi hadisə olmamasını göstərir. Millət və ümmət məsələsini bir-birinə qarşı qoyan diletantlardan fərqli olaraq məhz Füzuli də mənəvi ustadı Nizami kimi, türk dilinin “geniş söz meydanı” tapmasının vacibliyindən bəhs açır və bu istiqamətdə gözəl ədəbi əsərlər yaradır. Biz eyni mahiyyətdən yanaşaraq ustad Nizaminin də türkcə divanının mövcudluğu ehtimalını irəli sürürük. Daha doğrusu, bu yönümdəki fərziyyələri təsdiq edirik. Ümmət və millət məsələsinə gəlincə, dərin təfəkkürlü görkəmli şəxsiyyətlər soykökü ilə inanc əxlaqını heç zaman bir-birinə qarşı qoymamış, əksinə təsdiq etmişlər. Elə bu baxımdan da Nizami də, Füzuli də həm böyük İslam əxlaqı daşıyan müdrik şəxsiyyətlər olmaqları ilə birlikdə eyni zamanda bir millətin övladı idilər və bunu inkar etmirdilər.

Mia.az